समिक्षा: मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे
लेखक: डा. दामोदर पुडासैनी ‘किशोर’
रामदत्त मिश्र –
वरिष्ठ साहित्यकार डा. दामोदर पुडासैनी ‘किशोर’ नेपाली साहित्यमा एक विचारशील कवि र चिन्तकका रूपमा परिचित नाम हो। जीवन, समाज र समयका गहिरा द्वन्द्वलाई कलात्मक भंगिमामा प्रस्तुत गर्ने उनको अद्वितीय क्षमताले समकालीन कविता परिदृश्यमा विशेष पहिचान बनाएको छ। यिनै साहित्यकारको नयाँ कविता संग्रह ‘मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे’ समकालीन नेपाली समाजको अन्तरकथा हो, जहाँ भाषा, विषय र संवेदना तीनवटै तहमा गम्भीर कवि प्रस्तुत छन्। मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे ले जीवनका विविध पक्षलाई समेट्दै नेपाली कवितामा न केवल नयाँ भावनात्मक आयाम थपेको छ, बरु सामाजिक यथार्थलाई झन् गहिरो बनाएको छ। यो संग्रह कविता मात्र नभएर एउटा सामाजिक दस्तावेज जस्तो छ, जसले शहर र गाउँ, महिला र पुरुष, आशा र निराशा, प्रेम र विरहलाई समृद्ध र मार्मिक ढंगले देखाउँछ।
यस संग्रहका कविताहरूमा दैनिक जीवनका सामाजिक राजनीतिक र मनोवैज्ञानिक पाटाहरूलाई अतिसंवेदनशील तरिकाले प्रस्तुत गरिएको छ। ‘मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे’ शीर्षक कविता मार्फत लेखकले आधुनिक शहर जीवनमा एकलताको अनुभूति, महिला जीवनका चुनौतीहरू र सामाजिक असमानता झल्काएका छन्। यसमा व्यक्तिगत पीडा र समाजको व्यापक स्वरूपलाई सँगै बुनेर एउटा द्रुतगामी शहरको परिदृश्य समेटिएको छ।
संग्रहका कविताहरूले युद्ध, अशिक्षा, आर्थिक मन्दी, असमानता, र मानवीय पीडालाई छुन खोज्छन् भने आशा, प्रेम, र परिवर्तनको पनि उद्घोष गर्छन्। लेखकले यो सङ्ग्रहमा यथार्थ र कल्पनालाई जोडेर जीवनको जटिलतालाई भक्कान्ने प्रयास गरेका छन्।
यस संग्रहको मुख्य केन्द्रबिन्दु हो जीवनका विभिन्न गतिशील आयामहरू, विशेष गरी शहरी जीवनमा पलायन भइसकेका मान्छेहरूका पीडा, महिलाको मनोविज्ञान, सामाजिक विसंगति र आधुनिकताको द्वन्द्व। शीर्षक कविता ‘मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे’ मा एउटा एक्लो महिलाको आकांक्षा र निराशालाई भव्य तरिकाले चित्रित गरिएको छ।
“जीवनको आशा, उमङ्ग र प्राप्ति
स्ट्रीटबाहेक अरू केही छैन,छँदैछैन
मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छेको। स्ट्रीटमा कुदाकुदैँ
बिर्सिदै गइरहिछे जीवनका रङ्गीन धर्साहरु
स्ट्रीटमा कुदिरहेकी एक्ली स्वास्नीमान्छेले”
यो लाइनले व्यक्त गर्छ—समाजमा हुने आधुनिकता र प्रगतिका बीच कतिपय मानिसहरू, विशेष गरी महिलाहरू अझै पनि एक्लोपन र संघर्षमा छन्। उनीहरूको जीवन ‘मेन स्ट्रीट’ अर्थात् मुख्यधाराको भाग नभएको देखाउँछ। किशोरको कवितामा यो समाजवादी यथार्थवाद प्रबल छ। कविताहरूले राजनीतिक, आर्थिक, सामाजिक संकटहरूको चर्को चित्रण गर्छन्। अमेरिकन ब्लुज जस्ता कविताले विश्व आर्थिक मन्दी र यसको नेपाली समाजमाथिको प्रभावलाई छायांकन गर्छन्।
डा. किशोरको कविता भाषा सरल, संवेदनशील र प्रायः मुक्त छन्दमा छ। उनी अत्यन्तै प्रभावकारी प्रतीकात्मक भाषा प्रयोग गर्छन् जसले पाठकको मानसपटलमा सशक्त छाप पार्छ। शब्दहरू सामान्य देखिए पनि भाव र अर्थमा तीव्रता छ। उनको कविता संगीतात्मक र सूक्ष्म छ, जसले आधुनिक नेपाली कविता भित्रको नयाँ खोजलाई दर्शाउँछ।
उनको कविता शैलीमा दर्शन, गीतात्मकता, प्रतीकात्मकता र समाजवादी चेतना को अनूठो संयोजन पाइन्छ। यसले कविता केवल भाव व्यक्त गर्ने माध्यम नभई सामाजिक चेतना जगाउने उपकरण पनि बनाएको छ। कहिलेकाहीँ उनका कविता भावनात्मक तीव्रता र गीतात्मकतालाई समेट्छन्, भने कतिपय ठाउँमा दार्शनिक र चिन्तनात्मक स्वरले पाठकलाई सोच्न बाध्य पार्छ। उनको शब्द चयन र रूपकहरू दैनिक जीवनका स-साना वस्तुहरूलाई पनि अर्थपूर्ण र गहिरो बनाउँछन्।
शैलीमा सामाजिक यथार्थवाद र व्यक्तिगत अनुभूतिलाई जोड दिएको पाइन्छ। मुक्त छन्दमा लेखिएका यी कविताहरूमा संगीतात्मकता र प्रवाह राम्रोसँग समेटिएको छ, जसले कविता पढ्दा वा सुन्दा सजिलै मन छुने अनुभूति गराउँछ।
“प्रिय !
बाटो खोल, बाटो !
बाटो थुन्यौ भने
मन थुनिन्छ।
मन थुनियोभने
संसारमा अन्धकारबाहेक अरू केही बाँकी रहन्न।”
यो कविता केवल व्यक्तिगत स्वतन्त्रता र मनोवैज्ञानिक स्वतन्त्रताको उद्घोष मात्र होइन, सामाजिक गतिशीलताको पर्खालहरू भत्काउनुपर्ने अनुरोध पनि हो। संग्रहको केन्द्रविन्दुमा ‘स्वास्नीमान्छे’ को कथा छ। उनीहरूले नेपाली समाजमा महिलाको दु:ख, संघर्ष, एक्लोपना र आशालाई व्यक्त गरेका छन्। ‘मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे’ मा नारीको संवेदनशील मनोभाव र सामाजिक दबाबको अन्तरद्वन्द्व देखिन्छ।
“उसका आँसुहरू भने
न जम्न सके हिउँ बनेर
न बग्न सके नदी बनेर।
अहिले भर्खरै उसले प्रतिपादन गरेकी छे
आँसु भएर हिँड्नलाई कुनै बाटो नचाहिने सूत्र !”
कविताले महिलाको पीडा मात्र होइन, उनको आशा र आत्मबललाई पनि उजागर गर्छ। नेपाली समाजमा महिलाको स्थिति कति संवेदनशील छ, त्यो यो कविता मार्फत पाठकमा सजिलै पुग्छ। यससँगै, सामाजिक विसंगतिहरू, जातीय, आर्थिक, सांस्कृतिक सबैलाई कविताले सजगता साथ उभ्याएको छ। कविता केवल मनोवैज्ञानिक र भावनात्मक अभिव्यक्ति मात्र नभई सामाजिक न्यायको आवाज पनि हो।
संग्रहले नेपाली समाजका वर्तमान परिवेश र त्यसमा भित्रिएका वैश्विक प्रवृत्तिहरूलाई पनि समेटेको छ। विश्वव्यापी आर्थिक संकट, प्रवासको पीडा, राजनीतिक अस्थिरता, र शहरीकरणका समस्या कविताहरूमा प्रतिबिम्बित छन्।
मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे आधुनिक नेपाली कविता क्षेत्रमा विशिष्ट स्थान बनाउन सफल छ। यसले केवल सामाजिक सचेतना जगाउनु मात्र नभई मानवीय संवेदना र आशाका बिम्बहरूलाई पनि उजागर गरेको छ। लेखकले समसामयिक विषयहरूलाई आफ्नै शैलीमा उठाउँदै नेपाली पाठकलाई नयाँ दृष्टिकोण दिन्छन्। यस संग्रहले विशेष गरी महिलाका संवेदनशील पक्षहरू, आर्थिक असमानता, र सामाजिक अन्यायका प्रश्नहरूलाई पाठकसामु ल्याउँछ। साथै जीवनका निरन्तर परिवर्तन, आशा र पुनर्जागरणका पक्षहरूलाई पनि उजागर गर्दछ।
मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे नेपाली कवितामा आधुनिक यथार्थवादको एक महत्वपूर्ण कृति हो। यसले नेपाली पाठकलाई मात्र होइन, समकालीन विश्वका सामाजिक, राजनीतिक, आर्थिक चुनौतीहरूलाई पनि भावनात्मक र दार्शनिक रुपमा बुझ्न सहयोग पुर्याउँछ। डा. किशोरका कविताले यथार्थका कठोरता र मानवीय सौन्दर्य दुवैलाई सुमधुर समन्वयमा प्रस्तुत गरेको छ।
संग्रहले नेपाली कवितालाई नयाँ सोच र दिशामा उन्मुख गराएको छ। कविता प्रेम, पीडा, संघर्ष, आशा र जीवनको सम्पूर्ण रंगहरु समेट्न सफल छन्। यसले नेपाली साहित्यको समृद्धिमा एउटा ठोस पदचिन्ह छोडेको छ।
यो संग्रह अध्ययन र चर्चा गर्न योग्य छ। नेपाली साहित्यिक पत्रकारिता, काव्यशास्त्र र सामाजिक विमर्शमा रुचि राख्ने विद्यार्थी, शिक्षक, साहित्यकार र पाठकहरूलाई यो संग्रह अत्यन्त उपयोगी हुनेछ। साथै, यसले नेपाली कवितामा आधुनिक विमर्श र संवेदनशीलता प्रस्तुत गर्ने एउटा उत्कृष्ट नमुना प्रस्तुत गरेको छ।
डा. दामोदर पुडासैनी ‘किशोर’को मेन स्ट्रीटमा कुदिरहेकी स्वास्नीमान्छे नेपाली समकालीन कविता साहित्यको एउटा अमूल्य र गम्भीर धरोहर हो, जसले नेपाली कवितामा मानवता, सामाजिक यथार्थ र आशाको जटिल ताना-बाना बुन्दै नयाँ दिशाहरू खोल्दछ।
